Özel Eğitimde Drama
Yaratıcı dramaya katılım yoluyla çocuk dil ve iletişim becericilerini, problem çözme becerisini ve yaratıcılığını geliştirir, özellikle özel eğitime ihtiyaç gösteren çocuklar için çok önemli bir nokta olan dumlu benlik tasarımı, sosyal açıklık oluşur, çevresindeki değer ve tutumları anlayabilir (Booth, 1989).
Yaratıcı Drama etkinliklerinde çocuk sözel olmayan iletişimi, önce öğrenir. Örneğin vücut hareketleri esnasında vücut parçalarını, yani gözlerini, başını, yüzünü, ellerini, kollarını kullanarak nasıl iletişim kuracağını keşfeder. Kelimeler olmadan, jest vücut hareketleriyle nasıl konuşacağını bulur.Çocuk ifade edici vücut hareketlerini kontrol ederek kendisini ifade edebildiği zaman sözel olarak iletişim kurmaya hazır demektir (Siks, 1983).
Eğitimde Dramada, yaşantı yoluyla kazanılan güven, uyum ve birlikte hareket etme oldukça önemlidir. Böylece çocuk çevresine güven duymasının yanı sıra beraber paylaşarak bir iş yapma ve bitirme becerisini de kazanmaktadır.
Drama çocuğun hayal gücü, yaratıcılığı ile de oldukça yakından ilişkilidir. Çocuk drama yolu ile duygularını tanıma, onlarla birlikte yaşamayı öğrenme ya da onların üstesinden gelmeyi öğrenir. Drama bir boşalma yolu, şiddet içeren ve saldırgan olan duyguları kontrollü bir biçimde açığa çıkarma yoludur. Dramanın eğitimde kullanılması son yıllarda gittikçe yaygınlaşmaktadır. Dramadaki oyun ve doğaçlama çalışmaları, çocuğun yaşına uygun tüm etkinlikleri için bir hazırlık olmakta, çocuk çok erken yaştan itibaren henüz olmadığı ya da olmayacağı kişilikleri ya da karşılaşmadığı durumları oynayabilmektedir (Jennings, 1992)
Zihinsel engelli çocuk da diğer normal çocuklarda olduğu gibi gerçek hayatı model alarak oyunlarına yansıtmaktadır. Bu durum zekâ engelli çocuklarda daha yavaş meydana gelebilir. Tüm çocuklar oyunları ile hayallerini gerçekleştirme fırsatı bulurlar. Ritm dramatik, oyun ve pandomim zekâ engelli çocukların eğitiminde birçok eğitimci tarafından oldukça yaygın bir şekilde kullanılmaktadır (Jennings, 1992 ve Mc Caslin , 1990).
Bütün çocuklar gibi zekâ engelli çocuklar da bir gruba dahil olmak, ona katılmak ve grup tarafından benimsenmek isterler. Fakat zekâ engelli çocuğun bir özelliği de hayal gücü ve yaratıcı düşünce de eksik olmasıdır. Bu yüzden çocuğu yönlendirmek için onun özelliklerini bilinmesi, onun tanınması gerekmektedir. Dramada zekâ engelli çocuktan geri iletim beklenenden çok sonra alınabilir. Drama etkinliklerinde zekâ engelli çocuğun diğer çocuklardan daha çok yardıma, güdülemeye ve daha fazla tekrara gereksinimi olabilir. Zekâ engelli çocuklar da diğerleri gibi oyun oynarken oynadıkları rolü yaşarlar. Oyunda kendilerini ifade edip, duygularını ortaya çıkarırlar.
Drama yoluyla zekâ engelli çocuklar, kendilerine güven duymayı öğrenecekler ve bir gruba dahil olmanın getirdiği tatmini yaşayabileceklerdir. Çocukların, drama ile hayal güçleri gelişebilecek, yeni yaşantılara hazırlıklı olmayı öğrenebilecek, sözel iletişim kurmaya bir alt yapı oluşturabileceklerdir. Bu arada dinleme ve gözlem becerilerinin gelişmesi, dikkatlerinin de artmasına yardımcı olacaktır. Sosyal uyum ve kendine güven duyma dramanın temel amaçlarından ilki olarak kabul edilirse, sözel ifadeyi yani dil gelişimini arttırmak ikinci amacı olarak düşünülebilir. Drama, zekâ engelli çocukların sözcükleri daha iyi anlamalarını sağlamaya yardımcı olacaktır. Örnek olarak, hareketle ilgili sözcükleri yaparak daha iyi öğrenecekler (atlama, koşma, kayma, top atma gibi), bakkal, postacı, anne gibi isimleri pandomim ve dramatik oyunla daha iyi oynayabileceklerdir. Drama sadece çocuğun kendini ifade etmesi değil aynı zamanda kendini disiplin ve kontrol etme duygularını ya da kazandığı bir eğitim şeklidir. Zekâ engelli çocuklarda drama çalışmalarının diğer çocuklarla olduğu gibi bir süreç izlenmesi gerekmektedir (Way, 1992).
Zihinsel engelli çocuklar, drama uygulaması olarak ilk başta ritm ve hareketle ilgili oyunlar en uygun etkinliklerdir. Bu etkinlikler çocukların hayal güçlerini kullanmalarını güdülerken, onların büyük kas motor gelişimine yardımcı olmaktadır. İlk başta zekâ engelli çocuklar gruba uyum sağlama sıkıntı çekebilirler. Bu durumu ortadan kaldırmanın yolu çocuğu teşvik edip, ödül vererek cesaretlendirmektir. Ritm ve hareketle ilgili oyunlar benimsendikten ve uyum sağlandıktan sonra bireysel olarak rol verme çalışmalarına geçilebilir. Bireysel olarak rol vermeden önce çocukların gelişim durumları, neyi ne kadar yapabilecekleri çok iyi değerlendirilmelidir. Dikkatlice ve yavaş olarak yönlendirilen zihinsel çocuklar, kendi özgürlüklerini kullanarak basit hikayeleri canlandırmaya hazır hale gelebilecektir. Basit hikayeleri planlama, oynama ve destekleme aşamaları diğer çocuklarda olduğu gibidir, yalnızca görevler ve süreçler daha basit olup, daha uzun süre alabilir. Dramatizasyon için seçilen hikaye zekâ engelli çocuğun yaşamı anlamasına yönelik amaçlar taşıyacak nitelikte anlaşılır ve basit olmalıdır.
Dramatik oyun, genel gelişimi desteklemek için de kullanılabilir.Çocuğa vücut parçalarının isimleri ve hareketleri öğretilirken, çocuk aynaya bakarak göz, burun ve ağzı defalarca söyleyebilir.Parmak oyunları ve dokunma, burada öğrenmeyi destekler.Çocuk önce taklit edecektir.Daha ileri basamakta, zekâ engelli çocuklar bunları kendileri ya da oyuncakları ile yapacaklar ve bunları yaparken de konuşmaya başlayabileceklerdir. Drama sayesinde çocuk hareketlerinin farkında olacak ve hareket yapmaktan da memnun olacaktır.Dramada yapılan hareketlerle çocuk, vücudunun kontrol becerilerini geliştirir, vücudunu tanır, ritm duygusunu geliştirir, vücudunu amaçlı olarak kullanmayı öğrenir.
Uygulanan drama etkinliklerinin bir amacı olmalı ve çocukların gelişimine yararlı olması için de, günlük yaşantı ile ilgili konular üzerinde çalışılmalıdır. Seçilen konuların canlandırılmasında parmak oyunları, kukla, maske, pandomim, dans gibi tekniklerle tekerlemeler, şarkılı oyunlar ve hareketli şarkılar kullanılabilir. Tüm sınıf aktiviteleri tarafından desteklenen drama çalışması, çocuğun kendine güvenini ve fizikî serbestliğini artırır, dil gelişimine yardımcı olur. Engelli çocuklar da drama sayesinde bir problemi kendi düzeylerinde algılama, çözme ve açıklama olanağını elde ederler.
Dramatik etkinlikleri sırasında problem ortaya çıkabilmektedir. Bunların ortadan kaldırılması yine çocuklar tarafından yapılır, sonra bunu başka problemler de takip edebilir. Eğer oyun gürültüyü gerektiriyorsa bu engellenmemelidir. Öğretmen, disiplini sağlamak için zil, davul gibi bir alet kullanabilir. Bu alet çocukların dikkatlerini toplamaları için uyarı vazifesi görmektedir. Birden fazla özürü olan çocukla çalışırken yardımcı olması için, odada başka yetişkinler de bulunabilir. Bu, çocukların kişiliğini kazanmasına yardım eder. Etkinlik bittikten sonra rahatlama dönemi gelmektedir. Bunun için de sakin müzik eşliğinde hareket yapılabilir. Her şey bittikten sonra ise yapılan etkinliğin tartışması yapılmalıdır.Diğer çocuklar gibi, engelli çocukların da sevgiye, zamana, sabır ve saygıya ihtiyaçları olduğunu unutmamak gerekmektedir.
Tüm drama çalışmalarında çocuğun etkinliklere uyum sağlaması için onun gelişim düzeyi, ilgileri ve ihtiyaçları unutulmamalıdır (Kalmar,1987 ve Judd,1981).
Zekâ engelli çocuklarla eğitimde drama çalışmaları yapan eğitimcinin etkinlikleri uygularken dikkatli olması gereken durumlar aşağıda belirtilmiştir :
1. Zekâ engelli çocukların gelişim düzeylerini, yeteneklerini ve ilgilerini çok iyi bilmesi ve ona göre uygulamalar yapması gerekmektedir.
2. Drama etkinliklerinde gelişimsel aşamalara dikkat etmesi gerekmektedir. Hangi çocuğun hangi aşamada başarılı olduğunu tespit edip, bu sonuca göre tüm çocuklar hazır olduğunda bir sonraki aşamaya geçmesi uygun olmaktadır.
3. Drama grupları, çocukları kontrol etme açısından çok geniş tutulmamalıdır.
4. Eğitimci, zekâ engelli çocuğun yaratıcı düşünce ve onu ifade etmesi arasındaki etkileşimlerin amaçlarını görmede uyanık olmalıdır.
5. Çocukları drama etkinlikleri sırasında ödüllendirilmeli ve desteklemelidir.
6. Kullanılan müzik ve materyaller, çocuğun ilgi ve merakını uyanık tutması ve çocuğu güdülemesi sağlanmalıdır. Ayrıca çocuğun dikkatini yoğunlaştırmasına engel teşkil edecek sayı ve biçimde olmamalıdır.
7. Eğitimci, çocuğun yaptığı işi anlaması ve kavramasına yardımcı olmalı ve desteklemelidir.
8. Eğitimci, drama çalışmaları sırasında da her alandaki eğitim programında olduğu gibi esnek olması gerektiğini unutmamalı, drama etkinliklerinin süresini çok iyi ayarlamalıdır. Bu süre yirmi dakika ile yarım saat arasında olmalıdır.
9. Zekâ engelli çocuğun kendi isteğini ve fikrini belirtmesi için eğitimci fırsat yaratmalı ve bunun için çocuğu cesaretlendirmelidir.
10. Eğitimci, drama grubu içinde çocukların birbirleriyle iletişim sağlayacakları ortamlar yaratabilmelidir.
11. Drama yapılan çevre, eğitimci tarafından düzenlenmeli; çocukların etkinlikleri rahat bir şekilde yapacakları bir çevre oluşturulmalıdır.
12. Eğitimci, zekâ engelli çocukların kukla, tiyatro gösterilerinden de yararlanmasını sağlamak için çocuk tiyatrolarıyla bağlantı kurmalıdır.
13. Zihinsel engelli çocuklarla yapılan drama çalışmasında; eğitimci gerektiğinde çocuklara ipucu vermelidir
DANSLA TERAPİ
Drama ve hareket, problem ve sıkıntılarla baş etmek için kullanılan yöntemlerdendir. Dans ve hareket kesinlikle tedavi edicidir (terapatiktir).
Terapi, problem ve sıkıntılardan kurtulmayı sağlayacak farklı bakış açıları kazanmak demektir.
ENGEL GRUPLARINDA DANS
a.Görme Engelliler
Görme engelli kişiyi canlandırmak, harekete geçirmek ve aktif olmasını sağlamak için duyularının geliştirilmesi gerekir. Yürüme, oturma, dolaşma, koklama, hissetme vb. gibi pratiklerle kişinin güven duygusu gelişir. Görme engelli kişiye günlük yaşamında seslerin kullanılmasıyla yardımcı olunabilir. Kişiye değişik müzikler dinletilmeli ve müziklere uygun hareketler oluşturması sağlanmalıdır. Birlikte yapılan uygulamalarla kişi dans etmeyi çok iyi bir şekilde öğrenebilir. Bazı görme engelli kişi ve çocuklar, normal insanların gözleri kapalı iken yaptıkları dans alıştırmalarından daha iyi ve daha güvenli hareket edebilme yetkisine sahiptir.
Görme engelli birey, duyduğu müziğe ilişkin duygularını hareketlere döküp hareketlerle kendini ifade edebilir. Ancak bazen görme engelli bireylere kendilerini rahatlatmak için bağırma ve gürültü yapma ardından da tekrar sessizliğe gömülme çalışmaları yaptırmak gerekmektedir.
b.İşitme Engelliler
İşitme engeli, dans konusunda güçlükle yardımcı olunan bir durumdur. Tamamen işitme kaybı olan kişilerde ise durum biraz daha zorlaşır.İşitme engelli bireyler hareketleri kopyalama yoluyla dans edebilirler ve okuma becerisini kazandıklarında, dans görsel yanı ile birlikte birleşik olarak gerçekleştirilebilir.
İşitme engelli bireylerde, değişik yönlere sallanma, dikey düzlemde bulunduğu yerde hareket ederek ve yatay düzlemde yer değiştirme şeklinde hareketler kullanılarak denge sorunlarına yönelik çalışmalar yapılabilir.
Bu tip insanların, özellikle de tamamen işitme kaybı olanların müziği veya sesi hissetmesi için ellerini yere veya davula vurarak ses çıkartma çalışmaları, müziğin titreşimini hissettirme çalışmaları yaptırılmalıdır. Dudak okuyabilen veya orta derecede kaybı olanlar için de hikâye anlatma ve bunun dansını yapma çalışmaları da zevkli olabilir.
c. Fiziksel Engelliler
Bazı fiziksel engellere sahip kişilerin hareketleri sınırlı ve yetersiz olabilir. Genellikle dans etmeye yönelik çalışmalarla hareket becerileri artırılabilir.Bacak ve kolların ayrı ayrı kullanılmasıyla ağırlık transferleri gerçekleştirilir ve daha ileri hareketler geliştirmeleri sağlanır.
Tekerlekli sandalye kullanan ve diğer hareketleri çok kısıtlı olan bireyler, hareketli organlarını hareket yeteneğine göre sallayarak, el çırparak, başını hareket ettirerek, gözlerini hareket ettirerek dans edebilirler.Fiziksel engelli çocuklar ve yatağa bağlı olanlar için de el ve parmak kuklaları kullanılabilir.
d.Otizm
Otizm; konuşmada gecikmenin olması veya gelişmemesi, ilgi alanında sığlık, insanlar ile ilişki kurma yerine cansız nesnelerle ilgilenme, yaşıtlarıyla oyun oynamama ve tekrar edici basmakalıp davranışlarda bulunma ile kendini gösteren gelişimsel bir bozukluktur. Otistik çocukların hepsi tamamen aynı belirtileri göstermemelerine karşın, davranışı etkileyen sosyal, iletişimsel ve duyusal alanlarda sorunlar gösterirler. Otizm genellikle üç yaşından önce başlar ve görülme sıklığı 1000 çocukta bir kadardır. Erkek çocuklarda kız çocuklara oranla dört kat daha fazla görülmektedir.
Başlangıçta bu bireylerle yapılan etkinlikler çok basit ve düzenli olmalıdır.İlk hareketler ve işlevler normal değil iken ilerleyen aşamalarda normale yakınlaşmaktadır. Çalışmalara akraba, eş, dost, arkadaşlar katılmalıdır.En iyi derecede sosyal yaşantı sağlanmalı, oyunlar oynatılmalıdır.
Bu bireylerle yapılan çalışmada önemli bir nokta da su ile oyunlardır. Su ile oyunlarda çocuğun annesinden yardım alınabilir ve çalışmalar birlikte sürdürülebilir.Sevdiği nesne ve oyuncaklar da kullanılabilir.
Tekrarlar hâlinde yapılan çalışmalarda çamur veya su sıçratma, fışkırtma vb. yapılabilir. Bu çalışmalara daha sonra su içerisinde dansla devam edilebilir.
İlerlemek için özel çalışmalar yapılmalı, iletişimin farklı bir yönü olan hareketlerle iletişim kurmalı ve hareketleri geliştirerek dansa doğru yönelmelidir.
Anlatılan dans terapi çalışmaları engelli bireylerin rahatlaması ve boş vakitlerini değerlendirmelerinde önemli bir yöntemdir.Basitten zora, içten dışa doğru bir yol izlemesi gereken bu çalışmalarla engelli çocuk ve gençlerin daha iyi bir sosyal gelişim sağlamaları da mümkün olacaktır.
Sonuç :
Engelli çocuğun kendi gelişim düzeyi, ilgileri ve ihtiyaçları göz önünde bulundurularak yapılan drama etkinliklerinde bir gruba dahil olmanın, bir işi paylaşarak yapmanın çocuklar üzerinde ve öğrenmede etkisi büyüktür.
Drama yoluyla zekâ engelli çocuklar, kendilerine güven duymayı öğrenmektedirler. Çocukların, drama ile hayal güçleri gelişebilecek, yeni yaşantılara hazırlıklı olmayı öğrenebilecek. Aynı zamanda kendini disiplin ve kontrol etme duygularını da kazanacaktır.
Drama, öğrenme sürecinin yalnızca bir bölümüdür. Dramatik çalışmalar diğer sınıf etkinliklerini desteklemelidir. Kendine güveni arttırma, dil gelişimini destekleme, sosyal gelişim, hayal gücü ve konsantrasyon, eğitimde dramanın zekâ engelli çocuklardaki olumlu etkilerden sadece birkaçıdır (McCaslin, 1990 ve Way, 1992 ve Judd, 1981).
Zekâ engelli çocuklara uygulanan eğitimde drama çalışmalarını bir çocuğun büyük kas motor gelişim basamaklarına benzetebiliriz. Zekâ engelli çocuklar eğitimde dramada önce oturacak, sonra emekleyip, tutunup en sonunda da yürüyeceklerdir ve yürüdüklerinde neler öğrenmiş ve neler kazanmış olduklarını görmek eğitimcileri sevindirip, şaşırtacaktır (Way, 1992).
Kaynakça :
1. Booth, P., (1989) Imaginary Gardens With Real Toods, Drama Broadsheet, 6,2,2-6.
2. Siks, G. B., (1983) Drama with Children, New York :Harper and Row.
3. Jennings, S., (1992) Creative Therapy, London: Pitman Publishing
4. Mc Caslin, N., (1990) Children in Drama,Newyork : David Mc Kay Co,Inc.
5. Way, B., (1992) Development Through Drama, Middx : Longman.
6. Judd, M., (1981) Physical and Creative Activities for Mentally Handicapped. Upton, G. (Eds.) Drama in the school curriculum its aims, purposes and objectives (107-115), Cambridge: Cambridge University Press.
7. Kalmar, M., (1987) Creativity, training with the preschool children living in children’s home, Studia Psychologica, 1,59-65
8. Adıgüzel, H.Ömer, (2002), Zihinsel Özürlü Çocuklarda Drama, Pınar Bayhan, Yaratıcı Drama 1985-1995 Yazılar, s.214
9. Adıgüzel, H.Ömer, (2002), Okulöncesi İşitme Engelli Çocukların Kaynaştırılmasında Yaratıcı Drama Eğitiminin Kullanılması, Esra Ömeroğlu, Yaratıcı Drama 1985-1995 Yazılar, s.122
10. T.C. Milli Eğitim Bakanlığı Yayımlar Dairesi Başkanlığı, (2000), Bilim ve aklın aydınlığında Eğitim Dergisi, <http://yayim.meb.gov.tr/yayimlar/sayi39/gonen.htm>, (2004 mart 4)
