Piaget’in Ahlak Gelişimi
Ø Ahlaki kuralların farkında değil. Kuralları kavrayamaz yaklaşık 3 yaşına doğru bazı oyunlarda kurallara uymaya başladığını gözlemleyebiliriz. Ben merkezcilik eğilimleri nedeniyle kendi dışındaki bireylerin görüşlerini dikkate almazlar.
2. Dışa Bağımlı Dönem (3-11):
Ø Kurallar var bu kuralların kaynağı dışarıdan alınır. Kuralın kaynağı otorite. Otoriteye kayıtsız şartsız uyulur. Bu dönemde itaat ve ceza var. Bir ceza varsa o zaman davranış yanlış ceza yoksa davranış doğrudur. Sadece davranışın sonuçları üzerinde durulur. Sebepler dikkate alınmaz. Kurallar sorgulanamaz, değiştirilemez gerçeklerdir.
Ø Çocuk kuralların değişmezliğine inanır. Kuralları sorgulamadan olduğu gibi kabul ederler.
Ø Kurallara uymayanın cezalandırılması gerektiğini düşünür.
Ø Otoriteye kayıtsız uyma söz konusudur. Kuralları sorgulamadan olduğu gibi kabul eder.
Ø Davranışın gerisindeki neden dikkate alınmaz. Örneğin, bir defterin üzerine dökülmüş mürekkep lekeleri gösterilerek büyük lekeyi yapanın mürekkebi kaza ile düşürdüğünü; küçük lekeyi yapanın ise bilerek döktüğü söylendiğinde bu lekeleri yapan iki kişiden hangisinin daha suçlu olduğu sorulduğunda büyük lekeyi yapan kişinin daha suçlu olduğunu söyleyecektir.
Ø Davranışların temelinde ödüle ulaşmak veya cezadan kaçmak yatar.
3. Özerk Dönem:
Ø Kurallar var fakat bu kez kurallar sorgulanır ve kurallara alternatifler üretilebilir. Bunun olması için soyut düşünmenin başlaması gerekmektedir. Kurallar içselleştirilmiştir. Artık sadece sonuç değil de niyet de önemlidir.
Ø Çocuğun diğer çocuklarla giderek artan ilişkileri ve kuralların değişebilirliği düşüncesi gelişir.
Ø Kurallar insanlar tarafından oluşturulur ve gerektiğinde değişebilir.
Ø Davranışın iyi ya da kötü olması altında yatan niyete bağlıdır.
Ø Aynı örneği bu dönemdeki bir çocuğa sorduğumuz zaman vereceği yanıt, mürekkebi bilerek döken suçludur diyecektir.
Kohlberg Ahlak Gelişimi Kuramı ve Evreleri
Ahlak nedir diye düşünecek olursak içinde yaşanılan toplumun, bireyden uymasını beklediği bazı kurallar bütünüdür diyebiliriz. Bu kurallar, bireyin başkalarıyla olan ilişkilerinin biçim ve düzeyini belirler. Birey, bu kuralları içselleştirerek toplumla uyumlu ve barışık bir yaşam sürer. İşte ahlak gelişimi, bireyin yaşamında değer verdiği kuralları geliştirmesi, içselleştirmesi süreci olmaktadır. Ahlak gelişi, birey açısından toplumun değerlerine körü körüne uymanın ötesinde topluma etkin bir uyum sağlamak için bir değerler sistemi oluşturma süreci olarak tanımlanır.
Ahlak gelişimi de diğer gelişim alanlarında olduğu gibi belli aşamalar izler. Diğer gelişim alanlarındaki gelişmelere paralel bir ahlak gelişimi söz konusu olur. Ahlak gelişimi konusunda da psikolojide bazı kuramlar geliştirilmiştir. Bu konuda akla gelen en önemli isimlerden biri, Kohlberg‘dir. Piaget ve diğer bazı psikologların da bu konuda kuram ve açıklamaları vardır. Kohlberg’in kuramı, bir bakıma Piaget’nin kuramının yeniden yorumu niteliğindedir.
Kohlberg insanlarda ahlak gelişimini üç düzeye ayırır. Kohlberg’in Ahlak Düzeyleri;
1. Gelenek Öncesi Düzey
2. Geleneksel Düzey
3. Gelenek Sonrası Düzey
Gelenek Öncesi Düzey
Bu düzeyde dış çevredeki kurallar önemlidir. Çocuklar, yaşamış olduğu toplum ve kültür tarafından kabul edilmiş ölçütlere göre hareket eder. Bu düzeyde, ahlak gelişiminde yer alan altı aşamadan ikisi yer almaktadır.
1. Aşama: Bağımlı Ahlak : Bu dönemde çocuklar, cezayla desteklenmiş kuralları çiğnemekten kaçınmakla birlikte itaat etme eğilimindedirler. Cezalandırılmak korkusuyla kişilere ve eşyalara fiziksel zarar vermekten kaçınırlar.
2. Aşama: Araçsal Amaç : Bu dönemde çocuklar, kendi çıkarlarına uygun düştüğü müddetçe kurallara uyma eğilimindedir. Kendi çıkar ve gereksinimlerini karşılamak için harekette bulunurlar. Genelde ben merkezcidirler. Onlara göre bu aşamada adil olan, eşit bir değiş tokuştur.
Geleneksel Düzey
Bu düzeyde birey için yakınındaki insanların, grupların, toplumun beklentilerinin dikkate alınması söz konusudur. Gelenek öncesi düzeydeki ben merkezli düşünme yerine diğergamlılık (başkalarını düşünme) gelişmekte, çocuk grubun yada toplumun çıkarı için kendi çıkarından özveride bulunabilmektedir. Ahlak gelişiminin üçüncü ve dördüncü aşamaları da bu düzeyde yer almaktadır.
3. Aşama: Kişilerarası Uyum : Bu aşamadaki çocuk çevresindeki insanların beklentilerine göre hareket eder, olup bitenlere onların gözünden bakabilir. Çocuk için başkalarına yardımcı olma, onları mutlu etmeye çalışma, böylece başkaları tarafından kabul edilme ve onaylanma önemlidir.
4. Aşama: Toplumsal Sistem : Bu aşamada çocuktan, otoriteye ve toplumsal sisteme uygun olarak davranışta bulunması beklenir. Artık çocuk için arkadaş gruplarının kuralları, yerini toplumsal kurallara ve yasalara bırakmıştır.
Gelenek Sonrası Düzey
Bu düzey, başkalarından bağımsız olarak bireyin kendine özgü ahlak ilkelerini ve değer sistemini oluşturduğu düzeydir. Ahlak gelişiminin beşinci ve altıncı aşamaları da bu düzeyde yer almaktadır.
5. Aşama: Toplumsal Sözleşme: Bu aşamada birey, insanların değişik değerlere ve fikirlere sahip olduğunu bilir. Toplumda belirlenmiş yasaların ve önem verilen değerlerin, sadece o topluma özgü ve göreceli olduğunun farkındadır. Yeri geldiğinde yasaların demokratik yollardan değiştirilebileceği düşüncesine sahiptir.
6. Aşama: Evrensel Ahlak İlkeleri: Bu aşamada birey, kendi seçtiği ahlak ilkelerini takip eder. Bu ilkeler, genellikle temel insan hakları, adalet ve eşitlik gibi evrensel değerlere dayanır. Yasalar, bu ilkeleri çiğnediğinde birey, yasalara uymayabilir.
Kohlberg, her ne kadar kuramını, Türkiye’nin de dahil olduğu bazı toplumlarda yaptığı araştırmaların sonucuna göre geliştirmiş ve genelleştirmiş ise de kuram, bazı sınırlılıklar taşımaktadır. Son yollarda psikolojide kültürler arasında karşılaştırmalı olarak yapılan araştırmalar, insan davranışlarıyla ilgili olarak evrensellik-yerellik bağlamında yapılan tartışmalara yeni boyutlar getirmiştir.
Ahlak gelişimi ve eğitim ilişkisi arasında yakından bir bağlantı mevcuttur. Eğitimin tanımında eğitime ahlaki bir işlev de yüklenir. Ancak ahlak eğitiminde çocuklara soyut ahlak kurallarını anlatmak yerine, kuralları yaşamak, yaşayarak içselleştirilmelerini sağlamak önemlidir. Bunun için de özellikle öğretmenlerin çocuklar için iyi birer davranış ve rol modeli olmaları önemlidir.
Ahlak nedir diye düşünecek olursak içinde yaşanılan toplumun, bireyden uymasını beklediği bazı kurallar bütünüdür diyebiliriz. Bu kurallar, bireyin başkalarıyla olan ilişkilerinin biçim ve düzeyini belirler. Birey, bu kuralları içselleştirerek toplumla uyumlu ve barışık bir yaşam sürer. İşte ahlak gelişimi, bireyin yaşamında değer verdiği kuralları geliştirmesi, içselleştirmesi süreci olmaktadır. Ahlak gelişi, birey açısından toplumun değerlerine körü körüne uymanın ötesinde topluma etkin bir uyum sağlamak için bir değerler sistemi oluşturma süreci olarak tanımlanır.
Ahlak gelişimi de diğer gelişim alanlarında olduğu gibi belli aşamalar izler. Diğer gelişim alanlarındaki gelişmelere paralel bir ahlak gelişimi söz konusu olur. Ahlak gelişimi konusunda da psikolojide bazı kuramlar geliştirilmiştir. Bu konuda akla gelen en önemli isimlerden biri, Kohlberg‘dir. Piaget ve diğer bazı psikologların da bu konuda kuram ve açıklamaları vardır. Kohlberg’in kuramı, bir bakıma Piaget’nin kuramının yeniden yorumu niteliğindedir.
Kohlberg insanlarda ahlak gelişimini üç düzeye ayırır. Kohlberg’in Ahlak Düzeyleri;
1. Gelenek Öncesi Düzey
2. Geleneksel Düzey
3. Gelenek Sonrası Düzey
Gelenek Öncesi Düzey
Bu düzeyde dış çevredeki kurallar önemlidir. Çocuklar, yaşamış olduğu toplum ve kültür tarafından kabul edilmiş ölçütlere göre hareket eder. Bu düzeyde, ahlak gelişiminde yer alan altı aşamadan ikisi yer almaktadır.
1. Aşama: Bağımlı Ahlak : Bu dönemde çocuklar, cezayla desteklenmiş kuralları çiğnemekten kaçınmakla birlikte itaat etme eğilimindedirler. Cezalandırılmak korkusuyla kişilere ve eşyalara fiziksel zarar vermekten kaçınırlar.
2. Aşama: Araçsal Amaç : Bu dönemde çocuklar, kendi çıkarlarına uygun düştüğü müddetçe kurallara uyma eğilimindedir. Kendi çıkar ve gereksinimlerini karşılamak için harekette bulunurlar. Genelde ben merkezcidirler. Onlara göre bu aşamada adil olan, eşit bir değiş tokuştur.
Geleneksel Düzey
Bu düzeyde birey için yakınındaki insanların, grupların, toplumun beklentilerinin dikkate alınması söz konusudur. Gelenek öncesi düzeydeki ben merkezli düşünme yerine diğergamlılık (başkalarını düşünme) gelişmekte, çocuk grubun yada toplumun çıkarı için kendi çıkarından özveride bulunabilmektedir. Ahlak gelişiminin üçüncü ve dördüncü aşamaları da bu düzeyde yer almaktadır.
3. Aşama: Kişilerarası Uyum : Bu aşamadaki çocuk çevresindeki insanların beklentilerine göre hareket eder, olup bitenlere onların gözünden bakabilir. Çocuk için başkalarına yardımcı olma, onları mutlu etmeye çalışma, böylece başkaları tarafından kabul edilme ve onaylanma önemlidir.
4. Aşama: Toplumsal Sistem : Bu aşamada çocuktan, otoriteye ve toplumsal sisteme uygun olarak davranışta bulunması beklenir. Artık çocuk için arkadaş gruplarının kuralları, yerini toplumsal kurallara ve yasalara bırakmıştır.
Gelenek Sonrası Düzey
Bu düzey, başkalarından bağımsız olarak bireyin kendine özgü ahlak ilkelerini ve değer sistemini oluşturduğu düzeydir. Ahlak gelişiminin beşinci ve altıncı aşamaları da bu düzeyde yer almaktadır.
5. Aşama: Toplumsal Sözleşme: Bu aşamada birey, insanların değişik değerlere ve fikirlere sahip olduğunu bilir. Toplumda belirlenmiş yasaların ve önem verilen değerlerin, sadece o topluma özgü ve göreceli olduğunun farkındadır. Yeri geldiğinde yasaların demokratik yollardan değiştirilebileceği düşüncesine sahiptir.
6. Aşama: Evrensel Ahlak İlkeleri: Bu aşamada birey, kendi seçtiği ahlak ilkelerini takip eder. Bu ilkeler, genellikle temel insan hakları, adalet ve eşitlik gibi evrensel değerlere dayanır. Yasalar, bu ilkeleri çiğnediğinde birey, yasalara uymayabilir.
Kohlberg, her ne kadar kuramını, Türkiye’nin de dahil olduğu bazı toplumlarda yaptığı araştırmaların sonucuna göre geliştirmiş ve genelleştirmiş ise de kuram, bazı sınırlılıklar taşımaktadır. Son yollarda psikolojide kültürler arasında karşılaştırmalı olarak yapılan araştırmalar, insan davranışlarıyla ilgili olarak evrensellik-yerellik bağlamında yapılan tartışmalara yeni boyutlar getirmiştir.
Ahlak gelişimi ve eğitim ilişkisi arasında yakından bir bağlantı mevcuttur. Eğitimin tanımında eğitime ahlaki bir işlev de yüklenir. Ancak ahlak eğitiminde çocuklara soyut ahlak kurallarını anlatmak yerine, kuralları yaşamak, yaşayarak içselleştirilmelerini sağlamak önemlidir. Bunun için de özellikle öğretmenlerin çocuklar için iyi birer davranış ve rol modeli olmaları önemlidir.
