DİL GELİŞİMİ
Dil, bir semboller dizisidir.
Düşünce’de bu dilsel semboller yoluyla şekillenen zihinsel etkinliklerinürünüdür.
Kısaca Dil; düşünceyi yapılandırır ve dil ile Düşünce karşılıklı biryapılanma ve etkileşim içersindedir. Dil Gelişiminin, Bilişsel Gelişime paralelolarak gelişmekte olduğu kabul edilir.
Dil Gelişimi İleİlgili Yaklaşımlar:
Davranışçı Yaklaşım:
Bebekler, kendilerini istedikleri sonuca götüren sesleri tekrar ederekdili öğrenmektedirler ve dil gelişimi “Taklit” yolu ile olmaktadır.Pekiştirilen sesler öğrenilir, pekiştirilmeyen sesler ise söner.
Sosyal Öğrenme Kuramı:
Bebek için Anne-Babanın model olması, çocuğun onları taklit etmesi veAnne-Baba’nın yönlendirmesi ile olur. Çocuk sosyalleşme sürecinde, Modelleritaklit eder.
Biyolojik(Psiko-Linguistik) Yaklaşım:
Dil Gelişimini biyolojik ve psikolojik temellere göre inceleyen buyaklaşımın öncüleri: Chomsky, McNeill ve Lenneberg’dir. Bizim üzerindeduracağımız Kuram ve Kişi ise Chomsky’dir.
N. Chomsky’e göre, insan beyninin belirli bölgeleri dilin kazanılmasındave kullanılmasında görevlidir. İnsanlar doğuştan konuşma ve dili kullanmayeteneğine sahiptirler. Bu mekanizma doğuştan getirilir. Bu sayede çevredekullanılan dil içselleştirilir, böylelikle anlama ve konuşma gerçekleşir.
Çocuklardaki KelimeSayısı-Kullanım Düzeyi:
1,5 yaşında => 100 kelimeort.
2 yaşında => 200-2500 kelime ort.
2,5 yaşında => 500 kelime ort.
3 yaşında => 900-1000 kelime ort.
4 yaşında => 1500 kelime ort.
5 yaşında => 2000-2200 kelime ort.
6 yaşında => 2500 kelime ort.
İnsan, bir dili öğrenirken önce cümle yapısını kavrar ve sonra da bucümle yapılarından farklı cümle yapılarına dönüştürme yaparak yeni cümlelerüretir. Dili öğrenme, biyolojik bir olgunluğa eriştikten sonra mümkünüolmaktadır.
Dil öğrenmede; önce isimler, sonra fiiller ve sonra da sıfatlaröğrenilir.
Dil GelişiminiEtkileyen Faktörler:
Cinsiyet: Kız çocukları erkeklere göre daha erken konuşur ve kelimehazneleri fazladır.
Çevre: Televizyon, Bilgisayar gibi araçlar çocukların kelime dağarcığınıgeliştirir. Daha sosyal ortamlarda bulunan çocuklar, daha fazla öğrenmegösterirler.
Aile: Ailenin Sosyo-Ekonomik ve Kültürel düzeyi de konuşmayı etkiler.
Oyun: Çocuklar oyun aracılığı ile diğer bireylerle etkileşime girerekyeni sözcükler ve düzgün cümleler kurmayı öğrenirler.
Yetişkin: Yetişkinler konuşmaları ile çocuklara “Model” olmaktadırlar.
DİL GELİŞİMİNİN AŞAMALARI
Agulama – BabıldamaEvresi (0-6 aylar)
Bebekçeşitli sesler çıkarır. İhtiyaçları içinse ağlar.
Heceleme Evresi (6-12aylar)
Konuşma organları olgunlaşmıştır. Bebek heceleri çıkarmaya başlar: ba-ba,ma-ma…
Tek sözcük Evresi(12-18 aylar)
Konuşmada “Kritik Dönem”dir. İlk anlamlı sözcükler söylenmeye başlanır.Çocuk çevreyi keşfetmeye yönelmiştir ve tek sözcüklerle çok şey anlatılmayaçalışılır ve tek sözcüğe farklı anlamlar yüklenir. Buna “Morgem” denir. Örneğin: “köpek”dendiğinde “Köpek gidiyor” “Köpek geliyor” gibi anlamları vardır.
Telgrafik Konuşma(18-24 aylar)
Sözcüklerin birleştirilmesi dönemidir. Öğrenilen kelime sayısı artar. İkikelime peş peşe söylenerek anlamlı sözcükler oluşturulur: “Anne su” Babageldi”. Bağlaç kullanımı yoktur.
İlk Gramer Evresi(24-60 aylar)
Cümleler ve Gramer kuralları hızla öğrenilir. Kelime haznesi genişler.Kurallı ve Grameri uygun cümleler oluşturulur.
DİL GELŞİMİNDE FARKLI DÜZEYLER
Fonem/Morfem
Fonem, bir dildeki temel seslerdir. Örneğin “Söz” kelimesinin “S” harfiile temsil edilen ilk ses bir “Fonem”dir. Fonemlerin anlamlı bir şekildebirleşip oluşturduğu yapı ise “Morfem”i oluşturur. Yani; “S” + “Ö” + “Z”fonemleri birleşip “Söz” Morfemini meydana getirmişlerdir. Morfem “DilBilim/Filoloji”de “Kök/Yapı” anlamına gelmektedir. Bebekler sesleri yan yanakoyarak “Morfem” oluşturabilirler.
Semantik/AnlamBilgisi
Çocuğun kelime ve cümleden anlam çıkarabilmesidir.
Morgem/Tek SözcükKonuşma
Tek sözcükle birçok anlam üretilir. Çocuk tek bir sözcüğe bir çok vedeğişik anlamlar yükleyebilir. “Araba” dediğinde; arabanın orada var olduğunu,geldiğini, gittiğini vs ifade edebilir.
Telgrafik Konuşma
Sözcükler arasında bağlaç kullanılmadan yapılan konuşmalardır. “BabaGitti” “Anne Su” gibi tümceler kullanılır.
KavramGelişimi/Öğrenme
Duyu organları ile alınan bir bilgiyi ya da nesneyi zihinsel tasarımlaradönüştürme. Benzer özellik ya da nitelik taşıyan uyarıcılara dilsel sembolikkarşılıklar verme.
Aşırı Kurallaştırma
Kurallar, ilişkili olan veya olmayan tüm diğer durumlara uygulamaeğilimidir. Hastanede hemşirenin “Sus” işareti yapan resmini önemseyen çocuk,diğer tüm yerlerde de “Susma” eğilimine yönelir.
Eksik Kurallaştırma
Kuralları sadece öğrenilen örneklerle sınırlandırır. “Ahmet seninbüyüğün, ona saygı duymalısın” denen bir çocuğun sadece Ahmet’e saygı duymasıgibi.
Alıcı Dil
Yeni sözcük üretebilmek için bekleme eğilimidir. Bir oyuncağının adınıöğrenen çocuk, diğer tüm oyuncaklarının da adını öğrenmek ister.
0-6 YAŞ ETKİNLİK ÖRNEKLERİ
1-3 ay arası yapılacak etkinlikler:
Bebeğin çıkardığı sesleritaklit edin. “ahh”diyorsa siz de “ahh”deyin. Böylece bebekle karşılıklı konuşmuşolursunuz. Bu bebeğin konuşmayı öğrenmesinin başlangıcıdır.
Böylece karşılıklı konuşulacağını erkenden öğrenir.Bebekle tane tane,vurgulamalar yaparak konuşun. “Şimdi bezini değiştirelim.”gibi. Basit cümlelerkullanın. Basit cümleler gramerini geliştirmesine yarar. Yüksek sesdikkatlerini çeker. Tekrarlar bebeklerin kelimeleri anlamalarına yarar. Bunedenle kendinizi tekrarlamaktan korkmayın. Şarkılar, kafiyeli tekerlemelersöyleyin. Bunlar dildeki sesleri tanımalarına yardımcı olacaktır.Yumuşak, hafifmüzikler bebeği rahatlatır. Sık sık müzik dinletin.Bebeğin konuşmasınıkarşılıklı sohbet olarak değerlendirin. Ses çıkardığını duyduğunuzda siz detekrar edin, onun tekrarlamasını bekleyin. Bu şekilde tonlamayı, hızı vekarşılıklı konuşmayı öğrenir. Ayrıca onu dinlemenin çok önemli olduğu mesajınıda veriyorsunuz. O konuşurken kesmeyin, ilgili olduğunuzu gösterin ki sizegüvenebilsin.
Bebeklerle konuşurken tane tane, kelimeleri vurgulayarak konuşuruz. Bu şekilkonuşma bebeğin dil gelişimini geriletmez, aksine sözcükleri daha iyialgılamasına neden olur.Bazen bebekler konuşma havasında olmazlar. Eğergözlerini kaparsa veya başını çevirirse ısrar etmeyin. Tüm uyaranlar fazlageldiği için ara vermek istiyor olabilir.
3-6 ay arasıyapılacak etkinlikler:
Yıkarken, giydirirken,beslerken devamlı konuşun. Ona ne olduğunu sizin ne yaptığınızı anlatın.Örneğin, “ıslak mısın, Ayşe? Bezine bir bakalım. Evet, ıslaksın. Haydi gidipaltını değiştirelim.“ gibi.Şarkı ve kafiyeli tekerlemeler söyleyin.Etrafınızdagördükleriniz hakkında konuşun. Bebek farklı sesler çıkararak duygularınıgösteriyorsa ne demek istediği ile ilgili konuşarak ona bunu fark ettirin.Örneğin, “bu köpeği seviyorsun değil mi? Çok heyecanlandın.” gibi.Bebeklesürekli konuşmaya devam edin. Konuşurken yakınlaşın ki sizin dudaklarınızıgörebilsin. Bebekler kopyalamayı çok iyi becerirler. Ses tonunuzu değiştirerek(yüksek sesle), seslileri uzatarak ve yakınlaşarak konuşun. Abartılı mimiklerde yapın. Bebeklerin normal yetişkin konuşması yerine bu tür bir konuşmayıtercih ettikleri bilinmektedir. Çoğunun anlamını bilmeseler de konuşurken kiyüz ifadelerinden hoşlanırlar.
6-9 ay arasıyapılacak etkinlikler:
Nereye gideceğinizden veorada ne yapacağınızdan, kimleri göreceğinizden bahsedin. Örneğin, “Ayşebabaanneye gidecek. Babaannenin kuşu var. Kuşu besleyecek.“ Renklerden konuşun.Örneğin, “annenin saçı sarı“ gibi. Hayvan seslerini öğretin. Kedi “miyav“,köpek “hav“ gibi.Karşılıklı konuşmanın kuralı olan sırasını bekleyip konuşmayıöğrenmesi için cee ee, alkışlama, bye-bye gibi oyunlar oynayın.
9-12 ay arası yapılacak etkinlikler
Şaşırdığınızda “ahh, ohh“ gibi tonlamalar gösterin. Bebeğin neden bunudediğinizi fark etmesini sağlayın. Örneğin, bebeğin yemek yemesine yardımederken kaşığı düşürdüğünüzde, “Ohh. Kaşık düştü.” denilebilir. Bebeğin da buifadeleri kullanıp kullanmadığını takip edin. Kullanırsa cümleler ilave edin.Örneğin, “ohh oh kaşık düştü. Kirlendi değil mi?” gibi.El sallama oyunuoynayın. Biri evden ayrılırken onu tutun ve giderken görmesini sağlayın. O kişigiderken, “hoşçakalın” desin siz de bebeğe yardım ederek, “güle güle“ deyin.Ellerini de sallamasını sağlayın.Bu kim sorusu sorarak bebeğin tanıdıklarına oşekilde hitap etmesini sağlayın. Örneğin, “dede” kelimesini dedesinesöylemesini isteyin. “Bak kim buradaymış? Bu kim, Bülent? Evet, senin deden.“gibi.Kelimelerle nesneleri birleştirebilmesi için oyun oynayın. Örneğin,giydirirken kıyafetlerin isimlerini söyleyin. “Şimdi şapkanı ve eldiveninitakalım. Şimdi çoraplarını ve eteğini giyelim.” gibi.
12-15 ay arasıyapılacak etkinlikler
Birşeyler yaparken veya yolda giderken konuşun. Gezerken örneğin bilindiknesneleri işaret edin. (arabalar, ağaçlar, kuşlar) ve isimlerini söyleyin. “Bakbu bir köpek. Köpekler hav hav der.” gibi.Çocuğun taklit edebileceği kadarbasit ancak gramer kurallarına uygun konuşun.Evde veya odasında ses çıkaraneşyaları tanıtın. Örneğin, çalar saati tanıtın. Nasıl ses çıkarttığını taklitedin. Örnekleri çoğaltabilirsiniz.Banyo zamanını sesli oyun zamanınadönüştürün. Çocukla göz hizasına gelin. Sudaki dalga sesini çıkartın. Veya sudayüzen motorlu oyuncağın sesini taklit edin. “rrr-rrr-rrr” sesini.Komutlarıtakip etmesi için oyun oynayın. Örneğin, şarkı söyleyerek istediğiniz komutuverin. “Buraya gelmeni ve oturmanı istiyorum.” Çocuk oturduğunda, şarkışeklinde “teşekkür ederim oturduğun için” diyebilirsiniz.Çocuğun tek kelimelikifadelerini genişletin. Örneğin, çocuk “araba” dediğinde siz de “evet, büyükkırmızı bir araba.”Çocuk bir kelimeyi birçok kelimeyi anlatmak içinkullandıklarında ne demek istediğini siz tahmin edin ve söyleyin. Örneğin, kahvaltıda“daha” dediğinde, siz “daha fazla süt mü istiyorsun?” gibi cümleleriaçabilirsiniz.
12-24 ay arasıyapılacak etkinlikler
Sözlü isteklere cevapvermesini desteklemek için bazı nesneleri vermesini isteyebilirsiniz. Örneğin,“Ahmet arabayı verir misin? “gibi cümleleri kullanın. Verirse ne kadar gururduyduğunuzu söyleyin. Eğer veremezse yardımcı olun. “Haydi arabayıalalım”gibi.Basit şarkılar söyleyin.“Burnun nerde” oyunu oynayın. Burnunuzadokunun. “Benim burnum nerde? İşte burda. Senin burnun nerde?” Burnunadokunmasını sağlayın. Kendi burnuna dokunacak mı takip edin. Diğer organlariçin de oyunu sürdürün.Çocuğa okumak için hergün zaman ayırın. Büyük resimli,her sayfada 1-2 kelimelik cümleler olan kitaplar bulmaya çalışın. Okurken hersayfadaki resimleri isimlendirin, açıklayın. Sizin isimlendirdiğiniz resimleriçocuğun göstermesini sağlayın. Çocuğunuza sorun. “Bu nedir?”gibi. Başlangıçtaisimlendiremeyebilir. Siz onun adına söyleyin. Bir gün gelecek sizi şaşırtıpresimdeki nesnenin ismini söyleyecektir.Etrafındaki her nesnenin bir ismiolduğu için bu isimleri konuşmalarınız sırasında kullanın. Karyola, yastık,şişe, bardak gibi.
15-18 ay arasıyapılacak etkinlikler
Kelime hazinesini genişletmek için birlikte bir kitaba bakın. Kitaptan birnesneyi isimlendirin. Ve nerede olduğunu bulmasını isteyin. Bulursa sarılıngülün onunla gurur duyduğunuzu gösterin. Eğer bulamazsa birlikte arayın. “nerdeköpek?, Bu köpek mi? Hayır, bu kuş. İşte köpek” deyin. Ve resmi gösterin.2 veya4 kelimelik cümlelerle konuşmaya başladığında ne kadar heyecanlandığınızıgösterin. Cümlelerini genişletin. Örneğin, “elma“ dediğinde siz de ilaveleryapın. Örneğin, “evet önündeki elmayı bitirdin” ve “şimdi 1 tane dahaistiyorsun.“ gibi.
18-24 ay arasıyapılacak etkinlikler
Kelime hazinesinigeliştirmek için çok sık konuşun. Kediyi, masayı gösterin. Ne yaptığınızdanbahsedin.
Yeni kelime öğrenirken ilk başta doğru telaffuz edemeyebilirler. Düzeltmeyeçalışmayın, kelimeyi tekrar edin sadece. Örneğin, “Evet, yıldız ve ay.” diyesiz doğrusunu tekrarlayın. Her geçen gün kelimelerine yeni detaylar ilaveedin.İsmi bulma oyunu oynayın. Örneğin, yaşıtı olan çocukları, (akraba veyaarkadaş) biraraya getirin. Bir çocuğa bakın ve onu anlatın. “Bir kız. Mavi etekgiymiş, uzun saçlı. Bil bakalım kim?“ deyin. İsmini söylemesini bekleyin.Söyleyemezse siz söyleyin. “Evet, Aytül.“ gibi.
24-30 ay arasıyapılabilecek etkinlikler
Sorularını dinlemeyeve cevaplamaya hazır olun. Soru sorduklarında memnun olduğunuzu gösterin.Cevabını bilmediğinizde bilmiyorum deyin ve bulmaya çalışacağınızı söyleyin.
Taklit edebilmesi için basit,anlaşılır ve gramer kurallarına uygun konuşmayadevam edin.
“Bu kimin?” oyunu oynayın. Çocuğa ve size ait eşyaları ortaya koyun. Çocukçorabını seçin. “Bu kimin?“ deyin. Çocuğun kendine ait olduğunu söylemesinibekleyin.
Resimlerden faydalanarak şarkı sözlerini öğretin. Şarkı ve oyunlar çocuklarıdildeki ritm ve seslerle tanıştıracaktır.
30-36 ay arasıyapılabilecek etkinlikler
Eski dergilerden resimler kesin. Ve bilindik nesne resimlerinden kitapçıkoluşturun. Çocuğun resimleri yapıştırmasına yardımcı olun. Resimlerin neolduğunu söylemesini isteyin. Ne işe yaradığını sorun. Bu tür oyunlar kelimehazinesinin artmasına yol açar. Aile fotoğraflarına bakın ve kişilerin isimlerinisöyleyin. Resimde ne olduğunu basit cümlelerle anlatmasını sağlayın. Örneğin,“yazın ne yaptı Aysel? Evet havuzda yüzdü.“gibi.
36-42 ay arasıyapılabilecek etkinlikler
Kelime hazinesinigenişletmeye okuyarak şarkı, tekerlemeler söyleyerek, yaptıklarınızla vegideceğiniz yerle ilgili konuşarak devam edin.
Çocuklara basit konusu olan kitaplar okuyun. Konusu ile ilgili sorular sorarakanlama becerilerini geliştirin. Hikayeyi tekrar anlatmasına veya kıyafetlerlecanlandırmasına yardımcı olun. Sizin en beğendiğinizi kısmı söyleyin onun nebeğendiği kısmın ne olduğunu sorun.
42-48 ay arasıyapılabilecek etkinlikler
Aile albümüne bakarakresimde neler olduğunu sorular sorarak anlattırın.Daha önce dinlediklerihikayenin resimlerine bakarak hikayeyi tekrar anlatmalarını teşvik edin.Birşeyi nasıl yaptığını anlatmasını teşvik edin. Örneğin, legolardan kuleyi nasılyaptığını anlatmasını isteyin. Doktorculuk oynarken bebeği nasıl muayeneettiğini anlatmasını isteyin.Verdiğiniz komutları yerine getirmesini sağlayın.Örneğin, “Pencerenin yanına git, 1 kere elini çırp.“ gibi.
48-54 ay arasıyapılabilecek etkinlikler
Kardeşlerinin isim,soyadlarını ve kendi adreslerini öğrenmelerine yardımcı olun. Sorular sorun.Cevapları tekrarlamalarını isteyin.Kelime hazinesini genişletmek için yenikelimeler öğrenmelerini sağlayın. Yeni kelimelerin anlamlarını açıklayın veuygun ortamda kullanın. “Bu taşıt çevreyolunda gidiyor. Bu araba. Otobüs isebir diğer taşıt aracı. Tren ve uçak da öyle.“ gibi.Yapacakları hakkındakonuşabilirsiniz. Örneğin, “bugün yemekten sonra ne yapacağımız hakkındakonuşmuştuk hatırladın mı? Evet, bugün yüzmeye gideceğiz. Yüzmek için negiyeceğiz?“gibi. Daha önce okuduğunuz hikaye ile ilgili sorular sorarakhatırlamasını teşvik edin. Kitabın resimlerine bakmasını sağlayın.
54-60 ay arasıyapılabilecek etkinlikler
Yazma ve okumanıngünlük hayatta ne kadar önemli olduğunu gösterin. Etraftaki yazılı malzemeleredikkatini çekin. Ne amacı olduğunu söyleyin.
Televizyonu veya video kasetini birlikte seyredin. Gördüklerinizle ilgilikonuşun.
Kitaptan zevk almasını sağlayın. Bunun için kitaplara kendi ulaşabileceği birkitaplık yapın. İstediği zaman bakabilsin.
Kitap okuma, şarkı söyleme, kelime oyunları oynama ve çocukla konuşma kelimehazinesini geliştirecektir.
60-66 ay arasıyapılabilecek etkinlikler
Doğum günü telefonnumarası ve anne baba adını öğretin. Öğrenene kadar tekrar etmesini sağlayın.Kitap okurken karşılaşılan yeni kelimelerin anlamlarını basit bir dilleaçıklayın. Eş anlamlarını söyleyin. Siz de konuşmalarınızda “ve, fakat, çünkü”gibi kelimeleri kullanın. Kitap okumaya devam edin. Kitapla ilgili sorularsorun. “Neden, niçin, nasıl“ gibi sorular. Çocukların resimlere bakmasınısağlayın. Başka bir zamanda da bu hikayeyi resimlerine bakarak kendi cümleleriyleanlatmasını isteyin. Olayları sırasıyla anlatması da sağlanmış olur. Aynı sesliharfle başlayan kelimeler üretmelerini sağlayan oyunlar oynayın. “A sesiylebaşlayan neler var?“ gibi. “Aslan a sesiyle başlar. Başka neler var?”Evde birnesne saklayın ve bulana kadar 3 basamaklı komut verin. Örneğin, “Kitaplığagit. Rafın altındaki blokların arkasına bak.” gibi.
66-72 ay arasıyapılabilecek etkinlikler
Aynı sessiz harflebaşlayan kelimeler üretmelerini sağlayan oyunlar oynayın. “Ş sesiyle başlayanneler var?“ gibi. “Şemsiye ş sesiyle başlar. Başka neler var?“
Dil, bir semboller dizisidir.
Düşünce’de bu dilsel semboller yoluyla şekillenen zihinsel etkinliklerinürünüdür.
Kısaca Dil; düşünceyi yapılandırır ve dil ile Düşünce karşılıklı biryapılanma ve etkileşim içersindedir. Dil Gelişiminin, Bilişsel Gelişime paralelolarak gelişmekte olduğu kabul edilir.
Dil Gelişimi İleİlgili Yaklaşımlar:
Davranışçı Yaklaşım:
Bebekler, kendilerini istedikleri sonuca götüren sesleri tekrar ederekdili öğrenmektedirler ve dil gelişimi “Taklit” yolu ile olmaktadır.Pekiştirilen sesler öğrenilir, pekiştirilmeyen sesler ise söner.
Sosyal Öğrenme Kuramı:
Bebek için Anne-Babanın model olması, çocuğun onları taklit etmesi veAnne-Baba’nın yönlendirmesi ile olur. Çocuk sosyalleşme sürecinde, Modelleritaklit eder.
Biyolojik(Psiko-Linguistik) Yaklaşım:
Dil Gelişimini biyolojik ve psikolojik temellere göre inceleyen buyaklaşımın öncüleri: Chomsky, McNeill ve Lenneberg’dir. Bizim üzerindeduracağımız Kuram ve Kişi ise Chomsky’dir.
N. Chomsky’e göre, insan beyninin belirli bölgeleri dilin kazanılmasındave kullanılmasında görevlidir. İnsanlar doğuştan konuşma ve dili kullanmayeteneğine sahiptirler. Bu mekanizma doğuştan getirilir. Bu sayede çevredekullanılan dil içselleştirilir, böylelikle anlama ve konuşma gerçekleşir.
Çocuklardaki KelimeSayısı-Kullanım Düzeyi:
1,5 yaşında => 100 kelimeort.
2 yaşında => 200-2500 kelime ort.
2,5 yaşında => 500 kelime ort.
3 yaşında => 900-1000 kelime ort.
4 yaşında => 1500 kelime ort.
5 yaşında => 2000-2200 kelime ort.
6 yaşında => 2500 kelime ort.
İnsan, bir dili öğrenirken önce cümle yapısını kavrar ve sonra da bucümle yapılarından farklı cümle yapılarına dönüştürme yaparak yeni cümlelerüretir. Dili öğrenme, biyolojik bir olgunluğa eriştikten sonra mümkünüolmaktadır.
Dil öğrenmede; önce isimler, sonra fiiller ve sonra da sıfatlaröğrenilir.
Dil GelişiminiEtkileyen Faktörler:
Cinsiyet: Kız çocukları erkeklere göre daha erken konuşur ve kelimehazneleri fazladır.
Çevre: Televizyon, Bilgisayar gibi araçlar çocukların kelime dağarcığınıgeliştirir. Daha sosyal ortamlarda bulunan çocuklar, daha fazla öğrenmegösterirler.
Aile: Ailenin Sosyo-Ekonomik ve Kültürel düzeyi de konuşmayı etkiler.
Oyun: Çocuklar oyun aracılığı ile diğer bireylerle etkileşime girerekyeni sözcükler ve düzgün cümleler kurmayı öğrenirler.
Yetişkin: Yetişkinler konuşmaları ile çocuklara “Model” olmaktadırlar.
DİL GELİŞİMİNİN AŞAMALARI
Agulama – BabıldamaEvresi (0-6 aylar)
Bebekçeşitli sesler çıkarır. İhtiyaçları içinse ağlar.
Heceleme Evresi (6-12aylar)
Konuşma organları olgunlaşmıştır. Bebek heceleri çıkarmaya başlar: ba-ba,ma-ma…
Tek sözcük Evresi(12-18 aylar)
Konuşmada “Kritik Dönem”dir. İlk anlamlı sözcükler söylenmeye başlanır.Çocuk çevreyi keşfetmeye yönelmiştir ve tek sözcüklerle çok şey anlatılmayaçalışılır ve tek sözcüğe farklı anlamlar yüklenir. Buna “Morgem” denir. Örneğin: “köpek”dendiğinde “Köpek gidiyor” “Köpek geliyor” gibi anlamları vardır.
Telgrafik Konuşma(18-24 aylar)
Sözcüklerin birleştirilmesi dönemidir. Öğrenilen kelime sayısı artar. İkikelime peş peşe söylenerek anlamlı sözcükler oluşturulur: “Anne su” Babageldi”. Bağlaç kullanımı yoktur.
İlk Gramer Evresi(24-60 aylar)
Cümleler ve Gramer kuralları hızla öğrenilir. Kelime haznesi genişler.Kurallı ve Grameri uygun cümleler oluşturulur.
DİL GELŞİMİNDE FARKLI DÜZEYLER
Fonem/Morfem
Fonem, bir dildeki temel seslerdir. Örneğin “Söz” kelimesinin “S” harfiile temsil edilen ilk ses bir “Fonem”dir. Fonemlerin anlamlı bir şekildebirleşip oluşturduğu yapı ise “Morfem”i oluşturur. Yani; “S” + “Ö” + “Z”fonemleri birleşip “Söz” Morfemini meydana getirmişlerdir. Morfem “DilBilim/Filoloji”de “Kök/Yapı” anlamına gelmektedir. Bebekler sesleri yan yanakoyarak “Morfem” oluşturabilirler.
Semantik/AnlamBilgisi
Çocuğun kelime ve cümleden anlam çıkarabilmesidir.
Morgem/Tek SözcükKonuşma
Tek sözcükle birçok anlam üretilir. Çocuk tek bir sözcüğe bir çok vedeğişik anlamlar yükleyebilir. “Araba” dediğinde; arabanın orada var olduğunu,geldiğini, gittiğini vs ifade edebilir.
Telgrafik Konuşma
Sözcükler arasında bağlaç kullanılmadan yapılan konuşmalardır. “BabaGitti” “Anne Su” gibi tümceler kullanılır.
KavramGelişimi/Öğrenme
Duyu organları ile alınan bir bilgiyi ya da nesneyi zihinsel tasarımlaradönüştürme. Benzer özellik ya da nitelik taşıyan uyarıcılara dilsel sembolikkarşılıklar verme.
Aşırı Kurallaştırma
Kurallar, ilişkili olan veya olmayan tüm diğer durumlara uygulamaeğilimidir. Hastanede hemşirenin “Sus” işareti yapan resmini önemseyen çocuk,diğer tüm yerlerde de “Susma” eğilimine yönelir.
Eksik Kurallaştırma
Kuralları sadece öğrenilen örneklerle sınırlandırır. “Ahmet seninbüyüğün, ona saygı duymalısın” denen bir çocuğun sadece Ahmet’e saygı duymasıgibi.
Alıcı Dil
Yeni sözcük üretebilmek için bekleme eğilimidir. Bir oyuncağının adınıöğrenen çocuk, diğer tüm oyuncaklarının da adını öğrenmek ister.
0-6 YAŞ ETKİNLİK ÖRNEKLERİ
1-3 ay arası yapılacak etkinlikler:
Bebeğin çıkardığı sesleritaklit edin. “ahh”diyorsa siz de “ahh”deyin. Böylece bebekle karşılıklı konuşmuşolursunuz. Bu bebeğin konuşmayı öğrenmesinin başlangıcıdır.
Böylece karşılıklı konuşulacağını erkenden öğrenir.Bebekle tane tane,vurgulamalar yaparak konuşun. “Şimdi bezini değiştirelim.”gibi. Basit cümlelerkullanın. Basit cümleler gramerini geliştirmesine yarar. Yüksek sesdikkatlerini çeker. Tekrarlar bebeklerin kelimeleri anlamalarına yarar. Bunedenle kendinizi tekrarlamaktan korkmayın. Şarkılar, kafiyeli tekerlemelersöyleyin. Bunlar dildeki sesleri tanımalarına yardımcı olacaktır.Yumuşak, hafifmüzikler bebeği rahatlatır. Sık sık müzik dinletin.Bebeğin konuşmasınıkarşılıklı sohbet olarak değerlendirin. Ses çıkardığını duyduğunuzda siz detekrar edin, onun tekrarlamasını bekleyin. Bu şekilde tonlamayı, hızı vekarşılıklı konuşmayı öğrenir. Ayrıca onu dinlemenin çok önemli olduğu mesajınıda veriyorsunuz. O konuşurken kesmeyin, ilgili olduğunuzu gösterin ki sizegüvenebilsin.
Bebeklerle konuşurken tane tane, kelimeleri vurgulayarak konuşuruz. Bu şekilkonuşma bebeğin dil gelişimini geriletmez, aksine sözcükleri daha iyialgılamasına neden olur.Bazen bebekler konuşma havasında olmazlar. Eğergözlerini kaparsa veya başını çevirirse ısrar etmeyin. Tüm uyaranlar fazlageldiği için ara vermek istiyor olabilir.
3-6 ay arasıyapılacak etkinlikler:
Yıkarken, giydirirken,beslerken devamlı konuşun. Ona ne olduğunu sizin ne yaptığınızı anlatın.Örneğin, “ıslak mısın, Ayşe? Bezine bir bakalım. Evet, ıslaksın. Haydi gidipaltını değiştirelim.“ gibi.Şarkı ve kafiyeli tekerlemeler söyleyin.Etrafınızdagördükleriniz hakkında konuşun. Bebek farklı sesler çıkararak duygularınıgösteriyorsa ne demek istediği ile ilgili konuşarak ona bunu fark ettirin.Örneğin, “bu köpeği seviyorsun değil mi? Çok heyecanlandın.” gibi.Bebeklesürekli konuşmaya devam edin. Konuşurken yakınlaşın ki sizin dudaklarınızıgörebilsin. Bebekler kopyalamayı çok iyi becerirler. Ses tonunuzu değiştirerek(yüksek sesle), seslileri uzatarak ve yakınlaşarak konuşun. Abartılı mimiklerde yapın. Bebeklerin normal yetişkin konuşması yerine bu tür bir konuşmayıtercih ettikleri bilinmektedir. Çoğunun anlamını bilmeseler de konuşurken kiyüz ifadelerinden hoşlanırlar.
6-9 ay arasıyapılacak etkinlikler:
Nereye gideceğinizden veorada ne yapacağınızdan, kimleri göreceğinizden bahsedin. Örneğin, “Ayşebabaanneye gidecek. Babaannenin kuşu var. Kuşu besleyecek.“ Renklerden konuşun.Örneğin, “annenin saçı sarı“ gibi. Hayvan seslerini öğretin. Kedi “miyav“,köpek “hav“ gibi.Karşılıklı konuşmanın kuralı olan sırasını bekleyip konuşmayıöğrenmesi için cee ee, alkışlama, bye-bye gibi oyunlar oynayın.
9-12 ay arası yapılacak etkinlikler
Şaşırdığınızda “ahh, ohh“ gibi tonlamalar gösterin. Bebeğin neden bunudediğinizi fark etmesini sağlayın. Örneğin, bebeğin yemek yemesine yardımederken kaşığı düşürdüğünüzde, “Ohh. Kaşık düştü.” denilebilir. Bebeğin da buifadeleri kullanıp kullanmadığını takip edin. Kullanırsa cümleler ilave edin.Örneğin, “ohh oh kaşık düştü. Kirlendi değil mi?” gibi.El sallama oyunuoynayın. Biri evden ayrılırken onu tutun ve giderken görmesini sağlayın. O kişigiderken, “hoşçakalın” desin siz de bebeğe yardım ederek, “güle güle“ deyin.Ellerini de sallamasını sağlayın.Bu kim sorusu sorarak bebeğin tanıdıklarına oşekilde hitap etmesini sağlayın. Örneğin, “dede” kelimesini dedesinesöylemesini isteyin. “Bak kim buradaymış? Bu kim, Bülent? Evet, senin deden.“gibi.Kelimelerle nesneleri birleştirebilmesi için oyun oynayın. Örneğin,giydirirken kıyafetlerin isimlerini söyleyin. “Şimdi şapkanı ve eldiveninitakalım. Şimdi çoraplarını ve eteğini giyelim.” gibi.
12-15 ay arasıyapılacak etkinlikler
Birşeyler yaparken veya yolda giderken konuşun. Gezerken örneğin bilindiknesneleri işaret edin. (arabalar, ağaçlar, kuşlar) ve isimlerini söyleyin. “Bakbu bir köpek. Köpekler hav hav der.” gibi.Çocuğun taklit edebileceği kadarbasit ancak gramer kurallarına uygun konuşun.Evde veya odasında ses çıkaraneşyaları tanıtın. Örneğin, çalar saati tanıtın. Nasıl ses çıkarttığını taklitedin. Örnekleri çoğaltabilirsiniz.Banyo zamanını sesli oyun zamanınadönüştürün. Çocukla göz hizasına gelin. Sudaki dalga sesini çıkartın. Veya sudayüzen motorlu oyuncağın sesini taklit edin. “rrr-rrr-rrr” sesini.Komutlarıtakip etmesi için oyun oynayın. Örneğin, şarkı söyleyerek istediğiniz komutuverin. “Buraya gelmeni ve oturmanı istiyorum.” Çocuk oturduğunda, şarkışeklinde “teşekkür ederim oturduğun için” diyebilirsiniz.Çocuğun tek kelimelikifadelerini genişletin. Örneğin, çocuk “araba” dediğinde siz de “evet, büyükkırmızı bir araba.”Çocuk bir kelimeyi birçok kelimeyi anlatmak içinkullandıklarında ne demek istediğini siz tahmin edin ve söyleyin. Örneğin, kahvaltıda“daha” dediğinde, siz “daha fazla süt mü istiyorsun?” gibi cümleleriaçabilirsiniz.
12-24 ay arasıyapılacak etkinlikler
Sözlü isteklere cevapvermesini desteklemek için bazı nesneleri vermesini isteyebilirsiniz. Örneğin,“Ahmet arabayı verir misin? “gibi cümleleri kullanın. Verirse ne kadar gururduyduğunuzu söyleyin. Eğer veremezse yardımcı olun. “Haydi arabayıalalım”gibi.Basit şarkılar söyleyin.“Burnun nerde” oyunu oynayın. Burnunuzadokunun. “Benim burnum nerde? İşte burda. Senin burnun nerde?” Burnunadokunmasını sağlayın. Kendi burnuna dokunacak mı takip edin. Diğer organlariçin de oyunu sürdürün.Çocuğa okumak için hergün zaman ayırın. Büyük resimli,her sayfada 1-2 kelimelik cümleler olan kitaplar bulmaya çalışın. Okurken hersayfadaki resimleri isimlendirin, açıklayın. Sizin isimlendirdiğiniz resimleriçocuğun göstermesini sağlayın. Çocuğunuza sorun. “Bu nedir?”gibi. Başlangıçtaisimlendiremeyebilir. Siz onun adına söyleyin. Bir gün gelecek sizi şaşırtıpresimdeki nesnenin ismini söyleyecektir.Etrafındaki her nesnenin bir ismiolduğu için bu isimleri konuşmalarınız sırasında kullanın. Karyola, yastık,şişe, bardak gibi.
15-18 ay arasıyapılacak etkinlikler
Kelime hazinesini genişletmek için birlikte bir kitaba bakın. Kitaptan birnesneyi isimlendirin. Ve nerede olduğunu bulmasını isteyin. Bulursa sarılıngülün onunla gurur duyduğunuzu gösterin. Eğer bulamazsa birlikte arayın. “nerdeköpek?, Bu köpek mi? Hayır, bu kuş. İşte köpek” deyin. Ve resmi gösterin.2 veya4 kelimelik cümlelerle konuşmaya başladığında ne kadar heyecanlandığınızıgösterin. Cümlelerini genişletin. Örneğin, “elma“ dediğinde siz de ilaveleryapın. Örneğin, “evet önündeki elmayı bitirdin” ve “şimdi 1 tane dahaistiyorsun.“ gibi.
18-24 ay arasıyapılacak etkinlikler
Kelime hazinesinigeliştirmek için çok sık konuşun. Kediyi, masayı gösterin. Ne yaptığınızdanbahsedin.
Yeni kelime öğrenirken ilk başta doğru telaffuz edemeyebilirler. Düzeltmeyeçalışmayın, kelimeyi tekrar edin sadece. Örneğin, “Evet, yıldız ve ay.” diyesiz doğrusunu tekrarlayın. Her geçen gün kelimelerine yeni detaylar ilaveedin.İsmi bulma oyunu oynayın. Örneğin, yaşıtı olan çocukları, (akraba veyaarkadaş) biraraya getirin. Bir çocuğa bakın ve onu anlatın. “Bir kız. Mavi etekgiymiş, uzun saçlı. Bil bakalım kim?“ deyin. İsmini söylemesini bekleyin.Söyleyemezse siz söyleyin. “Evet, Aytül.“ gibi.
24-30 ay arasıyapılabilecek etkinlikler
Sorularını dinlemeyeve cevaplamaya hazır olun. Soru sorduklarında memnun olduğunuzu gösterin.Cevabını bilmediğinizde bilmiyorum deyin ve bulmaya çalışacağınızı söyleyin.
Taklit edebilmesi için basit,anlaşılır ve gramer kurallarına uygun konuşmayadevam edin.
“Bu kimin?” oyunu oynayın. Çocuğa ve size ait eşyaları ortaya koyun. Çocukçorabını seçin. “Bu kimin?“ deyin. Çocuğun kendine ait olduğunu söylemesinibekleyin.
Resimlerden faydalanarak şarkı sözlerini öğretin. Şarkı ve oyunlar çocuklarıdildeki ritm ve seslerle tanıştıracaktır.
30-36 ay arasıyapılabilecek etkinlikler
Eski dergilerden resimler kesin. Ve bilindik nesne resimlerinden kitapçıkoluşturun. Çocuğun resimleri yapıştırmasına yardımcı olun. Resimlerin neolduğunu söylemesini isteyin. Ne işe yaradığını sorun. Bu tür oyunlar kelimehazinesinin artmasına yol açar. Aile fotoğraflarına bakın ve kişilerin isimlerinisöyleyin. Resimde ne olduğunu basit cümlelerle anlatmasını sağlayın. Örneğin,“yazın ne yaptı Aysel? Evet havuzda yüzdü.“gibi.
36-42 ay arasıyapılabilecek etkinlikler
Kelime hazinesinigenişletmeye okuyarak şarkı, tekerlemeler söyleyerek, yaptıklarınızla vegideceğiniz yerle ilgili konuşarak devam edin.
Çocuklara basit konusu olan kitaplar okuyun. Konusu ile ilgili sorular sorarakanlama becerilerini geliştirin. Hikayeyi tekrar anlatmasına veya kıyafetlerlecanlandırmasına yardımcı olun. Sizin en beğendiğinizi kısmı söyleyin onun nebeğendiği kısmın ne olduğunu sorun.
42-48 ay arasıyapılabilecek etkinlikler
Aile albümüne bakarakresimde neler olduğunu sorular sorarak anlattırın.Daha önce dinlediklerihikayenin resimlerine bakarak hikayeyi tekrar anlatmalarını teşvik edin.Birşeyi nasıl yaptığını anlatmasını teşvik edin. Örneğin, legolardan kuleyi nasılyaptığını anlatmasını isteyin. Doktorculuk oynarken bebeği nasıl muayeneettiğini anlatmasını isteyin.Verdiğiniz komutları yerine getirmesini sağlayın.Örneğin, “Pencerenin yanına git, 1 kere elini çırp.“ gibi.
48-54 ay arasıyapılabilecek etkinlikler
Kardeşlerinin isim,soyadlarını ve kendi adreslerini öğrenmelerine yardımcı olun. Sorular sorun.Cevapları tekrarlamalarını isteyin.Kelime hazinesini genişletmek için yenikelimeler öğrenmelerini sağlayın. Yeni kelimelerin anlamlarını açıklayın veuygun ortamda kullanın. “Bu taşıt çevreyolunda gidiyor. Bu araba. Otobüs isebir diğer taşıt aracı. Tren ve uçak da öyle.“ gibi.Yapacakları hakkındakonuşabilirsiniz. Örneğin, “bugün yemekten sonra ne yapacağımız hakkındakonuşmuştuk hatırladın mı? Evet, bugün yüzmeye gideceğiz. Yüzmek için negiyeceğiz?“gibi. Daha önce okuduğunuz hikaye ile ilgili sorular sorarakhatırlamasını teşvik edin. Kitabın resimlerine bakmasını sağlayın.
54-60 ay arasıyapılabilecek etkinlikler
Yazma ve okumanıngünlük hayatta ne kadar önemli olduğunu gösterin. Etraftaki yazılı malzemeleredikkatini çekin. Ne amacı olduğunu söyleyin.
Televizyonu veya video kasetini birlikte seyredin. Gördüklerinizle ilgilikonuşun.
Kitaptan zevk almasını sağlayın. Bunun için kitaplara kendi ulaşabileceği birkitaplık yapın. İstediği zaman bakabilsin.
Kitap okuma, şarkı söyleme, kelime oyunları oynama ve çocukla konuşma kelimehazinesini geliştirecektir.
60-66 ay arasıyapılabilecek etkinlikler
Doğum günü telefonnumarası ve anne baba adını öğretin. Öğrenene kadar tekrar etmesini sağlayın.Kitap okurken karşılaşılan yeni kelimelerin anlamlarını basit bir dilleaçıklayın. Eş anlamlarını söyleyin. Siz de konuşmalarınızda “ve, fakat, çünkü”gibi kelimeleri kullanın. Kitap okumaya devam edin. Kitapla ilgili sorularsorun. “Neden, niçin, nasıl“ gibi sorular. Çocukların resimlere bakmasınısağlayın. Başka bir zamanda da bu hikayeyi resimlerine bakarak kendi cümleleriyleanlatmasını isteyin. Olayları sırasıyla anlatması da sağlanmış olur. Aynı sesliharfle başlayan kelimeler üretmelerini sağlayan oyunlar oynayın. “A sesiylebaşlayan neler var?“ gibi. “Aslan a sesiyle başlar. Başka neler var?”Evde birnesne saklayın ve bulana kadar 3 basamaklı komut verin. Örneğin, “Kitaplığagit. Rafın altındaki blokların arkasına bak.” gibi.
66-72 ay arasıyapılabilecek etkinlikler
Aynı sessiz harflebaşlayan kelimeler üretmelerini sağlayan oyunlar oynayın. “Ş sesiyle başlayanneler var?“ gibi. “Şemsiye ş sesiyle başlar. Başka neler var?“
